Students can Download Sanskrit Lesson 8 विवेकोदयः Questions and Answers, Summary, Notes Pdf, Activity, KSEEB Solutions for Class 10 Sanskrit helps you to revise the complete Karnataka State Board Syllabus and score more marks in your examinations.
Karnataka State Syllabus Class 10 Sanskrit नंदिनी Chapter 8 विवेकोदयः (गद्यम्)
विवेकोदयः Questions and Answers, Summary, Notes
अभ्यासः
I. एकवाक्येन उत्तरं लिखत ।
प्रश्न 1.
भोजस्य पिता कः?
उत्तरम्
भोजस्य पिता सिन्धुलः ।
प्रश्न 2.
कापालिकः कथम् आसीत् ?
उत्तरम्
कापालिकः मूर्तिमान् चन्द्रचूड इव आसीत् ।
प्रश्न 3.
भोजः कुत्र हन्तव्यः?
उत्तरम्
भोजः भुवनेश्वरीविपिने हन्तव्यः ।
प्रश्न 4.
वत्सराजः कदा भोजकुमार गुरुकुलादानाययत्?
उत्तरम्
वत्सराजः लम्बमाने दिवाकरे भोजकुमारं गुरुकुलादानाययत् ।
II. रिक्तस्थानं पूरयत ।
- तदुत्सङ्गे भोज मुमोच ।
- वत्सराजस्य आकरणाय स्वमङ्गरक्षकं प्राहिणोत्।
- भोजभूपालः देवप्रसादात् राज्यं पालयामास ।
III. समूहेतरपदं चित्वा लिखत ।
- राजभवनम्, महाबलः, क्षितिपालपुत्रः, राज्याधिपतिः।
- ररक्ष, आविश, व्यादिष्टः, प्राह ।
IV. समानार्थकपदं लिखत ।
- विपिनम् = अरण्यम्
- दशास्यः = रावणः
- दिवाकरः = सूर्यः
- क्षितिपालः = राजा
V. अन्यलिङ्गपदं लिखत ।
- राजा – राज्ञी
- पुत्रः – पुत्री
- योगी – योगिनी
- बालः – बाला
VI. लिङ्ग-विभक्ति-वचनानि लिखत ।
- उद्यमे = पुंलिङ्गः – सप्तमीविभक्तिः – एकवचनम् ।
- हानिः = पुंलिङ्गः – प्रथमाविभक्तिः – एकवचनम् ।
- तव = त्रिलिङ्गः – षष्ठीविभक्तिः – एकवचनम् ।
- राजन् = पुंलिङ्गः – संबोधनप्रथमाविभक्तिः – एकवचनम् ।
VII. लघूत्तरं लिखत ।
प्रश्न 1.
भोजस्य जन्मपत्रिकां दृष्ट्वा दैवज्ञः किमाह?
उत्तरम्
भोजस्य जन्मपत्रिकां दृष्ट्वा दैवज्ञः- ‘एषः भोजराजः पञ्चाशत् पञ्चवर्षाणि, सप्तमासाः, दिनत्रयम् एतावन्तं कालं गौडदेशसहितं दक्षिणापथं पालयति’ इति अवदत् ।
प्रश्न 2.
बुद्धिसागरः मुजं किं प्राह?
उत्तरम्
बुद्धिसागरः मुजं एवं प्राह – ‘यथा त्वं राजाधमः तथैव अमात्याधमो वत्सराजः । राजा यदा धर्मी भवति तदा प्रजाः अपि धर्मिष्ठाः भवन्ति। राजा पापपरायणः चेत् प्रजाः अपि पापपरायणाः भवन्ति’ इति ।
VIII. यथानिर्देशं लिखत ।
1. सहसा वह्निमाविश ।
कः पाठः? विवेकोदयः इति पाठः ।
के ऊयुः? पण्डिता ऊचुः ।
कम् ऊयुः? मुञ्जराजम् ऊचुः ।
2. मया भोजो रक्षितः ।
कः वदति? वत्सराजः वदति ।
कं वदति? बुद्धिसागरं वदति ।
कुत्रागत्य वदति? सभागृहम् आगत्य वदति ।
IX. दशभिः वाक्यैः उत्तरं संस्कृतभाषया कन्नडभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखत ।
प्रश्न 1.
किमर्थं मुञ्जः भोजं मारयितुं प्रयतते?
उत्तरम्
King Sindula ruled over Dharanagara. He got a son in his old age. When the boy was of five years, the king left him in the care of his brother Munja and died. After getting the ruler’s position Munja became selfish. He sent away his chief minister Buddhisagara and appointed someone else for that post. One day an astrologer came to his court and predicted that Bhoja will rule over the country for 55 years, 7 months and three days. Munja was upset and thought to kill Bhoja.
प्रश्न 2.
वत्सराजः भोजं कथं रक्षति?
उत्तरम्
Munja asked Vatsaraja, one of his close subordinates to kill Bhoja in the Bhuvaneshwari forest. When his advice was not heeded, Vatsaraja took him to Bhuvaneshwari vana and tried to sacrifice him before the Goddess Mahamaya, Vatsaraja told Bhoja – King has given orders for your assassination. Hearing this, Bhoja became sad. After that, he cut his thigh with a knife and wrote a shloka with his blood on a leaf of Vata (banyan) tree and said to Vatsaraja – give this letter to the king. After that Vatsaraja having felt vairagya (detachment from the world) placed Bhoja in the chariot and took him home in the pitch dark. And protected him by placing in the underground cell. Then, getting an artificial head (skull) of Bhoja carved by clever sculptors. Taking with him, he went to the Royal Palace, he showed the head and gave him that letter.
इतरप्रश्नाः
I. सूक्तम् उत्तरं चित्वा लिखत ।
प्रश्न 1.
धाराराज्ये एषः प्रजाः पर्यपालयत् ।
(a) सिन्धुलः
(b) सिद्धराजः
(c) सिद्दण्णः
(d) सिङ्गलः
प्रश्न 2.
वत्सराजः अस्य सामन्तः आसीत् ।
(a) भोजस्य
(b) मुञ्जस्य
(c) विक्रमस्य
(d) सिन्धुलस्य
प्रश्न 3.
दक्षिणापथः अनेन भोक्तव्यः ।
(a) राज्ञा
(b) सिन्धुलेन
(c) मुजेन
(d) भोजराजेन
प्रश्न 4.
वत्सराजः भोजम् अत्र निक्षिप्य ररक्ष ।
(a) भूमिगृहान्तरे
(b) राजभवने
(c) उद्याने
(d) वने
प्रश्न 5.
एषः कृतयुगालङ्कारभूतः ।
(a) श्रीरामः
(b) श्रीकृष्णः
(c) मान्धाता
(d) युधिष्ठिरः
प्रश्न 6.
एषः सभां समागतः ।
(a) राजा
(b) मन्त्री
(c) सामन्तः
(d) कापालिकः
प्रश्न 7.
‘जवा’ शब्दस्य पर्यायपदम् इदम् ।
(a) जिह्वा
(b) जानुः
(c) जन्म
(d) जलम्
प्रश्न 8.
अत्र समूहेतरपदम् इदम् अस्ति ।
(a) सिन्धुलः
(b) मुञ्जः
(c) विक्रमः
(d) भोजः
II. तात्पर्य लिखत ।
प्रश्न 1.
पञ्चाशत् पञ्चवर्षाणि सप्तमासा दिनत्रयम्।
भोजराजेन भोक्तव्यः सगौडो दक्षिणापथः।।
उत्तरम्
King Bhoja will rule the kingdom (of) Dakshinapatha including Gowdadesha (Bengal) for fifty-five years, seven months and three days.
प्रश्न 2.
मान्धाता च महीपतिः कृतयुगालङ्कारभूतो गतः
सेतुर्येन महोदधौ विरचितः क्वासौ दशास्यान्तकः?
अन्ये चापि युधिष्ठिरप्रभृतयो याता दिवं भूपते
नैकनापि समं गता वसुमती मुञ्ज त्वया यास्यति ।।
उत्तरम्
Oh, king! King Mandhata, the ornament of the Satya yuga did pass away. Where is that Rama who got a bridge on the ocean and the destroyer of ten-headed Ravana? (No, he too). Other kings like Yudhistira and so on, also went to their heavenly abodes. This earth certainly did not go with anyone of these kings. But (it seems) that it will surely go with you. The idea is that one day you will also leave this earth.
प्रश्न 3.
राज्ञि धर्मिणि धर्मिष्ठाः पापे पापपरास्तदा।
राजानमनुवर्तन्ते यथा राजा तथा प्रजाः ।।
उत्तरम्
When the king follows Dharma, then the subjects also follow the king. When the king does the sinful works people also do the same. So the king should be a follower of ‘Dharma’only.
Introduction:
This land Bharatabhoomi is called as कर्मभूमि and त्यागभूमि (land of service and land of sacrifice). Here, we come across the life history of renowned men and women personalities. This lesson is selected from the book भोजप्रबन्ध’ composed by Ballalasena. He lived in the 16th century A.D.
पीठिका
भारतभूमिः कर्मभूमिः त्यागभूमिः इति च ग्रन्थेषु बहुधा वर्ण्यते। इयं सनातनभूमिः धन्या यस्याः प्रतिपदं श्रेष्ठनरनारीणां जीवनगाथाभिः प्रतिध्वन्यते। प्रसिद्धेषु संस्कृतकविषु बल्लाळसेनः अन्यतमः । तस्य भोजप्रबन्धात् उद्धृतः अयं पाठः ।
कविकाव्यविचारः
- कविः – बल्लाळसेनः
- कालः – षोडशशतकम्
- प्रदेशः – धारानगरम्
- कृतयः – भोजप्रबन्धः
विवेकोदयः Summary in Kannada
विवेकोदयः Summary in English
King Sindula ruled over Dharanagara. He got a son in his old age. When the boy was of five years, the king left him in the care of his brother Munja and died. After getting the ruler’s position Munja became selfish. He sent away his chief minister Buddhisagara and appointed someone else for that post. One day an astrologer came to his court and predicted that Bhoja will rule over the country for 55 years, 7 months and three days. Munja was upset and thought to kill Bhoja.
He asked Vatsaraja, one of his close subordinates to kill Bhoja in the Bhuvaneshwari forest. When his advice was not heeded, Vatsaraja took him to Bhuvaneshwari vana and tried to sacrifice him before the Goddess Mahamaya, Vatsaraja told Bhoja –King has given orders for your assassination. Hearing this, Bhoja became sad. After that, he cut his thigh with a knife and wrote a shloka with his blood on a leaf of Vata (banyan) tree and said to Vatsaraja – give this letter to the king. After that Vatsaraja having felt vairagya (detachment from the world) placed Bhoja in the chariot and took him home in the pitch dark. And protected him by placing in the underground cell. Then, getting an artificial head (skull) of Bhoja carved by clever sculptors. Taking with him, he went to the Royal Palace, he showed the head and gave him that letter.
The king understanding it’s meaning, fell down on the ground. The king decided to enter fire as a repentance for the assassination of the son. After some time Kapalika a tantrik, came to the court and said – “We revive (bring back to life) one who is killed with weapons. King prayed for the life of Bhoja. “Bhoja has been brought back to life” this story became popular everywhere. Then, climbing on the best elephant, Bhoja entered the royal palace. Then placing Bhoja on the throne, Munja accompanied by his chief queens, went to (a) penance. Bhoja ruled the country in a good manner and was appreciated by ali.
विवेकोदयः Summary in Sanskrit
सारांशः
आदौ धारानगरे सिंधुलो नाम राजा आसीत्। तस्य वृद्धत्वे भोज इति पुत्रः अजायत। स यदा पञ्चवार्षिकः तदा सिन्धुलः, अनुजं मुझं महाबलं मत्वा, राज्यं मुञ्जाय दत्वा तदुत्सङ्गे आत्मजं भोजं मुमोच। ततः सिन्धुलस्य निधनानन्तरं संप्राप्तराज्यसम्पत्तिः मुञ्जः अमात्यं बुद्धिसागरं दूरीकृत्य अन्यं नियोजयामास। एकदा दैवज्ञः भोजस्य जन्मपत्रिकां दृष्ट्वा – “एषः पञ्चपञ्चाशत् वर्षाणि सप्तमासाः दिनत्रयम् – एतावन्तं कालं (भोजराजः) गौडदेशसहितं दक्षिणापथं पालयति” इति अवदत् । एतदाकर्ण्य राजा मुञ्जः भोजं मारयितुं प्रयतते।
एवं चिन्तयन् मुञ्जः सामन्तं वत्सराजम् आहूय भोजं भुवनेश्वरीविपिने हन्तुम् आदिष्टवान् । शिरश्चान्ते पुरमानेतव्यम् इति आदिशत् । सायंङ्काले वत्सराजः भोज गुरुकुलात् आनाययत् । राजा भवद्वधो व्यादिष्टः इति अवदत् । भोजः वटवृक्षस्य पत्रम् आदाय स्वरक्तेन श्लोकमेकं विरच्य नृपाय दातव्यम् इति अवदत् । ततः वैराग्यम् आपन्नः वत्सराजः भोज भूमिगृहान्तरे तं निक्षिप्य ररक्ष। स्वयमेव कृत्रिमविद्याविद्भिः भोजकुमारमस्तकं कारयित्वा राजभवनं गत्वा राजानं दर्शयित्वा, तत्पत्रं अदात् ।
राजा तत्पत्रं पठित्वा ‘मया पुत्रः हतः, तस्य प्रायश्चित्तं करोमि’ इति वह्निप्रवेशं कर्तुं निश्चितवान् । तदा वत्सराजेन प्रेषितः कश्चन कापालिकः – ‘अहं भोजं सजीवं करोमि’ इति उक्त्वा, रात्रौ भोज नदी पुलिनं नीतवान्। ‘योगिना भोजो जीवितः’ इति प्रथा समभूत्। ततः सन्तुष्टः राजा भोजाय राज्यं ददौ ।