Students can Download Sanskrit Lesson 16 आत्मविडम्बनम् Questions and Answers, Summary, Notes Pdf, Activity, KSEEB Solutions for Class 9 Sanskrit helps you to revise the complete Karnataka State Board Syllabus and score more marks in your examinations.
Karnataka State Syllabus Class 9 Sanskrit नंदिनी Chapter 16 आत्मविडम्बनम्
आत्मविडम्बनम् Questions and Answers, Summary, Notes
अभ्यासः
I. एकवाक्येन उत्तरं लिखत :
प्रश्न 1.
कालिदासेन विरचिते द्वे महाकाव्ये के ?
उत्तर:
रघुवंशम्, कुमारसम्भवम् च इति द्वे कालिदासेन विरचित महाकाव्ये ।
प्रश्न 2.
शिवस्य वसु केन निवेदितम् ?
उत्तर:
शिवस्य वसु दिगम्बरत्वेन निवेदितम् ।
प्रश्न 3.
के न योगमर्हतः ?
उत्तर:
कलहंसलक्षणं वधू दुकूलं तथा शोणितबिन्दुवर्षि गजाजिनम् एते द्वे न योगमर्हतः।
प्रश्न 4.
कः भीमरूपः अस्ति?
उत्तर:
शिवः भीमरूपः अस्ति ।
प्रश्न 5.
मन्दाः किं द्विषन्ति ?
उत्तर:
मन्दाः महात्मनां चरितं द्विषन्ति ।
II. यथानिर्देशं लिखत :
प्रश्न 1.
न रत्नमन्विष्यति मृग्यते हि तत् ।
कः पाठः ? कः अवदत् ? अत्र रत्नं का?
उत्तर:
आत्मविडम्बनम् इति पाठः । वुटुः अवदत् । अत्र रत्नं पार्वति ।
प्रश्न 2.
तवानुवृत्तिं न च कर्तुमुत्सहे ।
कः पाठः ? कः अनुवृत्तिं कर्तुं न उत्सहते? काम् अवदत् ?
उत्तर:
आत्मविडम्बनम् इति पाठः वटुः अनुवृत्तिः कर्तुं न उत्सहते । पार्वतीम् अवदत् ।
प्रश्न 3.
तदस्ति किं व्यस्तमपि त्रिलोचने ?
कः पाठः ? कः अवदत् ? काम् अवदत् ?
उत्तर:
आत्मविडम्बनम् इति पाठः । वटुः अवदत् । पार्वतीम् अवदत् ।
III. रिक्तस्थानं पूरयत ।
- परशिवः पार्वत्या समीपं __________ रूपेण आगतवान् । (वटु)
- दिगम्बरत्वेन निवेदितं ____________ । (वसु)
- पार्वत्याः प्रसूति ____________ कुले अभवत् । (प्रथमस्य वेधसः)
- पार्वत्याः पितुः प्रदेशा ____________ भूमयः. । (देव)
- पार्वती ____________ पतिम् आप्तुम् इच्छति । (परशिवं)
IV. सम्यक् योजयत ।
१. वर्णी – 1. चन्द्रः
२. पितृसद्य – 2. पिनाकी
३. कलावान् – 3. पार्वती
४. वृषराजकेतनः – 4. श्मशानम्
५. दाक्षायणी – 5. वटुः
उत्तरम्
१ – 5, २ – 4, ३ – 1, ४ – 2, ५ – 3
V. पर्यायपदानि लिखत ।
- प्रसूतिः = जननम्
- वपुः = शरीम्
- अनुवृत्तिः = अनुसरणम्
- अहिः = सर्पः
- आजिनम् = चर्म
- शोणितम् = रक्तम् ।
VI. वाक्ये योजयत ।
- अलम् = साहसेन अलम् ।
- वृथा = छात्राणां परिश्रमः वृथा न भवति ।
- यदि = छात्रः यदि न पठति तर्हि अनुत्तीर्णः भवति ।
- सम्प्रति = सम्प्रति जनाः अलसाः सन्ति ।
VII. सन्धिं कृत्वा नाम लिखत ।
- गज + अजिनम् = गजाजिनम् – सवर्णदीर्णसन्थिः ।
- प्रदेशाः + तव = प्रदेशास्तव – विसर्गसन्धिः ।
- यत् + बाल = यद्वाल – जशात्वसन्धिः ।
- अथवा + इति = अथवेति – गुणसन्धिः ।
- दिक् + अम्बरः = दिगम्बरः – जशत्वसन्धिः ।
VIII. लिङ्ग -विभक्ति-वचनानि लिखत ।
- पिनाकिन: – पुंलिङ्गः – षष्ठीविभक्तिः – एकवचनम्
- तस्मात् – पुं/नपुंसकलिङ्गः – पञ्चमीविभक्तिः – एकवचनम्
- पापभाक् – पुंलिङ्गः – प्रथमाविभक्तिः – एकवचनम्
- वपुः – नपुंसकलिङ्गः – प्रथमा/द्वितीयाविभक्तिः – एकवचनम्
IX. समस्तपदं विलिख्य समासनाम लिखत ।
- देवानां भूमयः = देवभूमयः – षष्ठी तत्पुरुषसमासः ।
- गजस्य अजिनम् = गजाजिनम् – षष्ठी तत्पुरुषसमासः ।
X. लघूत्तरं लिखत :
प्रश्न 1.
परमार्थत: शिव: कथम् अस्ति?
उत्तर:
परमार्थतः शिवः दरिद्रः सन् ऐश्वर्याणाम् उत्पत्तिस्थानम् अस्ति ।
श्मशाने दृष्टः अपि त्रिलोकनाथः, भीमरूपः अपि मङ्गलकरः वर्तते।
प्रश्न 2.
तपः फलं किम् किम् ?
उत्तर:
श्रेष्ठर्वशे जननम्, सौन्दर्यम्, सम्पत्, सुखम्, स्वर्गम्, इत्यादयः तपः फलम् अस्ति ।
इतरप्रश्नाः
प्रश्न 1.
कालिदासस्य देशकालादि विषये लिखत ।
उत्तर:
काव्यभागोऽयं कालिदासस्य “कुमारसम्भवम्” इति महाकाव्यस्य पञ्चमसर्गात् सगृहीतः । पर्वतराजस्य पुत्री पार्वती शिवमेव पतिरूपेण प्राप्तुं तपः चरति । तां परीक्षितुं शिवः वटुरूपं धृत्वा तपोवनमागत्य आत्मविडम्बनं करोति । तस्याः अचलप्रेम विदित्वा विवाहार्थं अनुमति दत्तवान् ।
प्रश्न 2.
अन्यलिङ्गरूपं लिखत ।
उत्तर:
- वर्णी – वर्णिनी
- कान्तिमती – कान्तिमान्
- बधू – यर:
- बाला – बालाः ।
पीठिका
काव्यभागोऽयं कालिदासस्य “कुमारसम्भवम्” इति महाकाव्यस्य पञ्चमसर्गात् सगृहीतः । पर्वतराजस्य पुत्री पार्वती शिवमेव पतिरूपेण प्राप्तुं तपः चरति । तां परीक्षितुं शिवः वटुरूपं धृत्वा तपोवनमागत्य आत्मविडम्बनं करोति । तस्याः अचलप्रेम विदित्वा विवाहार्थं अनुमति दत्तवान् ।
- कवि – काव्य विचारः ।
- कविः : कालिदासः
- कालः : प्राय. क्रि.श. प्रथमे, चतुर्थे, पञ्चमे वा शतके आसीत्।
- देशः : उज्जयिनि ।
- कृतयः रघुवंशम्, कुमारसम्भवम् इति द्वे महाकाव्ये ।
मेघदूतम्, ऋतुसंहारम् इति द्वे खण्डकाव्ये ।
विक्रर्मोर्वशीयम्, मालविकाग्निमित्रम्, अभिज्ञानशाकुन्तलं चेति त्रीणि नाटकानि । - प्रशंसा : रघुकविः उपमाकालिदासस्य इत्यादयः ।
This poem is taken from the fifth sarga of Kalidasa’s Kumarasambhavam’. Parvati, daughter of Himavaan, wanted to marry Lord Eshwara. So she started to do penance. Then Lord Shiva in the form of ascetic with Brahminic lustre entered the penance-forest to test Parvathi’s desire. At that time he desirous to say something fault about himself (Shiva). At the end he knew the pure love of Parvati and wish to marry her.
आत्मविडम्बनम् Summary in Kannada
आत्मविडम्बनम् Summary in English
Your birth is in the family of Brahma. The body is as if it were the manifestation of the collected beauty of the three worlds. The happiness of affluence need not be sought after by thee, thine youth is fresh. Say what blessings, other than these, can be the reward of penance?
If thou are seeking heaven, the effort is in vain, since the regions of thy father are the land of Gods. And if thou wants to desire a suitable husband, cease from they austerities. For a jewel is sought after has not to seek.
Then Shiva in the disguise of a Brahmachari said – I know Shiva, but you are trying to him only again and again. He is not desiring to give permission to you. Thinking that he is interested in an inauspicious matter.
O! Parvati, you are showing your interest in the essenceless thing, because you think deeply. How can it be possible that (which) your hand adorned with vivahasutra (marriage thread) with the hand of Shiva, who tied his hand with a serpent? How can your hand tolerate with Shiva’s hand? (at the time of paanigrahana).
You think deeply. Do these two things go with one another any time? Indeed the saree of the bride is the silk saree which has the pictures of swans in them and that of the bridegroom is the hide of the elephant which has the blood dropping from that.
These two things got the worst position because seeks a husband in Parashiva. First one is Chandra’s sixteenth Kala (form) and the second one is you (Parvati) the lustre of the eye like of the universe.
Oh Parvati, who has the eyes like that of a deer, are there any qualities in Shiva which are essential for a bridegroom? Are there beauty and handsomeness in him which are expected by a damsel – no, that is not at all found in him. His body is ugly with the ugly eyes and nobody knows where he was born. Indeed his richness would be understood by his being Digambar only.
And him she thus addressed – Indeed thou, dost not know Shiva alright, since thou talkest thus to me. The dull-witted find fault the course of life of the magnanimous, which is not in common with that of other people, and the motive of which is difficult to divine.
Being himself poor, he is the origin of the wealth. Living in the cremation ground, he is the Lord of the three worlds. Being of terrible form he is still called Shiva. None are there who know the Trident holder for what he really is.
O friend, stop this boy who seems desirous of saying something. Not only he who talks ill of the mighty but also he who listens to him is a sinner.
Or rather, I will go from this place, so saying the maiden with the bark garment slipping from her bosom, started and the bullemblemed God, assuming his own form, held her hand with a smile.
आत्मविडम्बनम् Summary in Sanskrit
सारांशः
1. हिरण्यगर्भब्रह्मणः वंशे तव जननम् । त्रिलोकसौन्दर्यम् इव तव वपुः । सम्पत्सुखं त्वया न अन्वेषणीयम् । नवतारुण्यं वर्तते । अतः परं तपः फलं किं स्यात् ? कथय । इति वटुः पार्वती पृच्छति।
2. स्वर्ग यदि कामयसे तर्हि तव श्रमस्तु निष्फलः । यतः तव पितः प्रदेशः एव देवतानां वासस्थानानि । यदि वरं प्रार्धयसे तत्रापि तपः नावश्यकम्, यतः रत्नं स्वतः आत्मन: क्रेता कः इति न मृग्यते । क्रेता एव तत् अन्विष्यते ।
3. अनन्तरं ब्रह्मचारी उवाच- महेश्वरं अहं जानामि । पुनरपि त्वम् ईश्वरकामा एव भवसि । अमङ्गलाभ्यासरतिम् इति विचिन्त्य तव अनुसरणं कर्तुं न उत्सहे ।
4. असारवस्तुनि हठपरे पार्वति, आबद्धविवाहहरस्तसूत्रः तव अयं करः, कङ्कणरूपेण भूषणीकृतसर्पण शिवस्य हस्तेन, तत् प्रथम पाणिग्रहणं कथं सहिष्यते?
5. कलहंसलक्षणं नवोढाया: चीनांशुकम् । रक्तबिन्दून् वर्षत् हस्तिचर्म च इमे द्वे कदापि यदि योगम् अर्हतः इति अधुना त्वमेव पर्यालोचय ।
6. परशिवस्य प्राप्तिकामनया संप्रति द्वयं शोचनीयतां गतम् । प्रथमं सा कान्तिमती चन्द्रस्य षोडशी कला, द्वितीयं जगतः लोचनचन्द्रिका त्वम् (पार्वती)
7. शिवस्य शरीरं विरूपाक्षं । तस्य जन्म न ज्ञातम् । यतः शिवः दिगम्बरः ततः एव तस्य ऐश्वर्यं विज्ञातम् । हे सुन्दरि वरेषु ये अंशाः काझ्यन्ते त्रिलोचने तेषु एकोऽपि दृश्यते किम् ?
8. पार्वती ब्रह्मचारिणं उवाच – यथार्थतः त्वं शिवं न जानासि। नूनं यतः शिवविषये एवं कथयसि । न जनसाधारणम् ऊहातीतकारणं च महात्मनां चरितम् । उपरिज्ञानात् महात्मनां चरितं मन्दबुद्धयः दूषयन्ति।
9. शिवः दरिद्रः सन् ऐश्यर्याणां उत्पत्तिस्थानम् एव । श्मशाने दुष्टः अपि त्रिलोकनाथः । भीमरूपः अपि मङ्गलकरः इति वर्ण्यते । अतः पिनाकिनः हरस्य यथार्थस्य भावस्य ज्ञातारः न सन्ति ।
10. हे सखि, स्फुटितोत्तराधरः ब्रह्मचारी किञ्चित् भूयः वक्तुम् इच्छति । अयं निवार्यताम् । य: पूज्यानां निन्दति, न केवलं सः पापी, तेन सह यः भाषणं करोति सः अपि पापभाक् भवति ।
11. अथवा अन्यत्र यास्यामि इति वदन्ती सा पार्वती एव चलितवती । चलनस्य वेगवशात् तस्याः उत्तरीयत्वेन धारितं वत्कलम् ईषद् सस्तम्। तदा शिवः हसन् निजरूपमाक्षित्य तस्याः पाणिं गृहीतवान् ।